در دومین نشست کارگروه اقتصادی و یازدهمین جلسه کارگروه راهبرد و گفتمان «حفظ ارزش پول ملی» که با حضور جمعی از اساتید و صاحبنظران اقتصاد اسلامی بصورت حضوری و مجازی برگزار شد، دکتر عبدالمجید شیخی، عضو هیئت علمی دانشگاه و از کارشناسان برجسته اقتصاد اسلامی، در سخنرانی خود به واکاوی نظری و قرآنی مفهوم حفظ ارزش پول و رابطه آن با نظام اقتصادی اسلامی پرداخت. وی با تحلیل تاریخی و قرآنی نقش پول، از ضرورت بازخوانی مبانی فقهی در حوزه خلق اعتبار تا نقد عمیق دوگانههای تحمیلی اقتصادی غربگرایان بر جامعه ایران سخن گفت. این نشست نقطه تلاقی دین، عقل و فطرت در بازتعریف پول در اقتصاد اسلامی بود، جایی که محور بحث از «معاملات قرآنی» تا «نظام قسط و میزان» امتداد یافت.
دکتر عبدالمجید شیخی هدف این نشست را تبیین دیدگاه اقتصاد اسلامی درباره ارزش پول ملی دانست؛ ودر مقدمه سخنان خود، به گزارش اخیر آیتالله العظمی عراقی درباره مبانی فقهی حفظ ارزش پول اشاره کرد و آن را پایهای برای استخراج بر مدار دین در این حوزه دانست. او خاطرنشان کرد که براساس عقل، فطرت و مبانی فقه اسلامی، حفظ ارزش پول نه یک امر دستوری، بلکه یک تکلیف اجتماعی و اخلاقی است، زیرا آسیب به ارزش پول، در نهایت آسیب به عدل اقتصادی و اختلال در نظام توزیع ثروت محسوب میشود.
بخش اول: نقد دوگانهسازیهای کاذب تحمیلی
در ادامه، وی به بخش اول مبحث خود یعنی «دوگانهسازیهای کاذب» پرداخت و با لحنی صریح و انتقادی گفت: از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی تا امروز، اندیشههای غربزده با القای دوگانههای فریبنده، ذهن مردم و مسئولان را به دام باطل کشاندهاند. از جمله این دوگانهها، «دولت بزرگ یا کوچک»، «بیمارستان خصوصی یا دولتی»، «مدرسه انتفاعی یا دولتی» و حتی «اصلاحطلب و اصولگرا» است؛ گویی میان حق و باطل راه سومی وجود ندارد. وی تأکید کرد که این طبقهبندیهای تصنعی موجب غفلت از راه سوم اقتصاد اسلامی و از منش عدالتمحور خارج شده است.
شیخی افزود: در حوزه پولی نیز با دوگانههایی روبهرو هستیم؛ از قبیل «نرخ ارز شناور یا دستوری»، «مالکیت خصوصی یا دولتی»، و «بازار سرمایهمحور یا بانکمحور». وی این تقسیمبندیها را «فتنه نظری» خواند که مانع شکلگیری نظام پولی مقتدر و مستقل بر مبنای آموزههای اسلامی میشود. به باور او، اقتصاد مقاومتی و مشارکتی، راه سوم و حقیقی میان این دو قطب انحرافی است؛ اقتصادی که هم عدالت را پاس میدارد و هم کارایی را از مسیر مشارکت عموم مردم تعریف میکند.
بخش دوم: ماهیت پول؛ از رسید ارزش تا توهم مدرن
بخش دوم سخنان دکتر شیخی به تبیین ماهیت پول اختصاص داشت. وی با پرسش بنیادین «پول چیست؟» به تحلیل ماهیت آن پرداخت و توضیح داد: پول در اصل «رسید ارزش» است؛ سندی که نشان میدهد دارنده آن در نظام مبادله، سهمی از ارزش خلقشده دارد.
وی پس از مرور مراحل تاریخی پول—از نمک و ادویه تا استخوان و فلزات گرانبها، از سکههای طلا و نقره تا پول اعتباری کاغذی و درنهایت رمزارزها—تأکید کرد که هرچه ارزش ذاتی پول کمتر شده، فساد اقتصادی گستردهتر گشته است. به گفته او، رمزارزها مصداق فتنه مدرن در حوزه اعتماد اقتصادیاند: ابزاری که نه از کالا، نه از کار، بلکه از «توهم» خلق میشود.
وی افزود: وظیفه پول در نظام اقتصادی اسلامی سهگانه است:
- وسیله مبادله (Medium of Exchange)
- ذخیره ارزش (Store of Value)
- معیار سنجش ارزش (Unit of Account)
بنابراین، هر نظام پولی که این سه ویژگی را از دست دهد به انحراف میرود. پول باید دارای دوام، ثبات در ارزش و پذیرش عمومی باشد؛ اما زمانی که دولتها از خلق کالا و تولید واقعی بازمیمانند و خلق پول بدون پشتوانه کالا را در دستور کار قرار میدهند، پول به ضد خود تبدیل میشود.
در بخشی از سخنان، دکتر شیخی به مثال تاریخی دلار اشاره کرد و گفت: آمریکا در سال ۱۹۷۱ با حذف پشتوانه طلا از دلار، بر بدهی جهانی افزود و وعده داد که پشتوانه دلار، قدرت تولید داخلی خواهد بود. اما امروز بدهی این کشور از ۳۶ تریلیون دلار فراتر رفته و ارزش دلار در طول ۵۵ سال، حدود ۱۱۸ برابر کاهش یافته است. به تصریح او، این تجربه نشان داد که خلق پول بدون پشتوانه کالایی، همان «گسترش فساد در زمین» است که قرآن از آن نهی کرده است.
بخش سوم: خلق اعتبار در برابر خلق پول بیپشتوانه
در بخش سوم، دکتر شیخی مفهوم «خلق پول و خلق اعتبار» را از منظر اقتصاد اسلامی توضیح داد و گفت: در تاریخ تجارت اسلامی، خلق اعتبار به معنای اعتماد اجتماعی به صداقت تاجران بوده است، نه تولید کاغذ و اعداد مجازی. قرآن کریم در سوره بقره آیات ۲۸۲ و ۲۸۳، نوشتن رسید، سند و وثیقه را تأیید کرده و آن را معیار اعتماد در معاملات دانسته است.
سوره بقره، آیه ۲۸۲: "یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَدَایَنتُم بِدَیْنٍ إِلَىٰ أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاكْتُبُوهُ..." (ای کسانی که ایمان آوردهاید، هنگامی که وامی تا مدتی معین بر یکدیگر پیدا میکنید، آن را بنویسید...)
در بازارهای قدیم، تاجر به اعتبار منزلت خود در جامعه به شکل رسید و وعدهٔ اجرایی مورد اعتماد، «خلق اعتبار» میکرد؛ نه به خلق پول از هیچچیز. وی اضافه کرد که خلق اعتبار در اسلام مجاز است، اما خلق پول بدون کالا و پشتوانه، مصداق ظلم اقتصادی است.
او در ادامه، با استناد به حدیثی از کتاب الحیات و امالی طوسی، گفت: «دینار و درهم، خاتمهای خدا در زمیناند»؛ یعنی ستونهای اعتماد در اقتصاد انسانی. هر خللی در ثبات این ستونها، به تخریب ساختار عدالت اجتماعی میانجامد. شیخی از این روایت نتیجه گرفت که هر جامعه اسلامی باید پول پایدار و امانتپذیر داشته باشد، و مسئولانی که با خلق پول بیپشتوانه دستکاری در میزان ارزش میکنند، در حقیقت در مسیر مفسدین اقتصادی حرکت مینمایند.
بخش چهارم: پول، میزان و قسط الهی
در بخش چهارم، وی به تاریخ ضرب سکه اسلامی پرداخت. دکتر شیخی اشاره کرد که برای نخستینبار، در زمان امام علی علیهالسلام سکه اسلامی ضرب شد و سپس امام باقر علیهالسلام نیز در دوران بنیامیه به عبدالملک مروان پیشنهاد ضرب سکه به نام حکومت اسلامی را داد تا تحریم اقتصادی روم را بیاثر کند. وی این واقعه را نقطه تولد پول با هویت اعتقادی دانست؛ پولی که نه صرفاً ابزار مبادله، بلکه نماد استقلال اقتصادی امت اسلامی بود.
وی با تأکید بر مبانی قرآنی نظام اقتصادی، گفت: خداوند نظام خلقت را بر میزان و قسط بنا نهاده است و اقتصاد اسلامی باید مبتنی بر همین میزان باشد. اگر در ترازو، پیمانه یا ارزش پولی کمفروشی شود، مصداق فساد اقتصادی است. قوم شعیب علیهالسلام به دلیل فساد در پیمانه و کم گذاشتن از حق مردم، نمونه عبرتآموز این آموزهاند. از این رو، کوچکترین دستکاری در نرخ ارز، تورم یا قدرت خرید مردم، در منطق قرآن مساوی با اخلال در میزان و مصداق فساد فیالارض است.
وی افزود: در قرآن واژههای «میزان»، «قسط»، «کیله» (پیمانه)، «قصاص» و «عدل» کلیدهای فهم نظام اقتصادیاند. همانطور که انسان در زندگی مادی خود برای سنجش وزن، زمان و فضا نیاز به مقیاس دارد، در عرصه اقتصادی نیز باید شاخص سنجش عادلانه داشته باشد. به باور شیخی، پول باید همان میزان قسط در مبادله باشد؛ یعنی ابزار سنجش منصفانه ارزش کالا، نه ابزار سودطلبی نظام بانکی.
او تصریح کرد که چرخش پول بدون چرخش کالا، ریشه انحراف تمام نظامهای مالی مدرن است. بانکها امروز با خلق اعتبار کاغذی، چرخش پول مجازی را جایگزین گردش واقعی کالا کردهاند. به همین دلیل بخش غیرمولد بر بخش مولد غلبه کرده و بازار سرمایه از خدمت به تولید خارج شده است. در منطق اسلام، ارزش پول باید بر اساس کار و کالا تثبیت شود، نه براساس بدهی و تورم.
جمعبندی نهایی و راهکار: بازگشت به میزان الهی
در بخش پایانی سخنان خود، دکتر شیخی با اشاره به ضرورت بازسازی نظام پولی ایران بر اساس آموزههای قرآن گفت: جامعه اسلامی باید به سمت پول با ارزش پایدار، پشتوانه واقعی تولید و اعتماد عمومی حرکت کند. وی تأکید کرد که حفظ ارزش پول ملی از دیدگاه اسلام، مساوی با حفظ عدالت اقتصادی است، و هرگونه بازی با ارزش پول، خیانت به این عدالت است.
او در جمعبندی تأکید کرد: «پول سالم، جامعه سالم میسازد؛ و جامعهای که پولش آلوده به تورم و بیاعتمادی باشد، در واقع ایمان اقتصادی خود را از دست داده است.»
شیخی نتیجه گرفت: راه برونرفت از بحران پولی و تورمی ایران، بازگشت به «میزان» الهی است؛ یعنی حکمرانی اقتصادی بر مدار عدل، پیمانه درست، قسط اسلامی و منع کمفروشی در ارزش پول.
سخنان دکتر عبدالمجید شیخی، یک هشدار علمی و ایمانی نسبت به انحطاط ارزش پول در جهان مدرن و دعوتی برای بازگشت به نظام «میزان» قرآنی در سیاستهای اقتصادی است. وی معتقد است که حکمرانی اسلامی باید نه با تقلید از نظامهای پولی غرب، بلکه با احیای اعتماد، قسط و عقل در خلق پول و گردش اعتبار عمل کند؛ تا عدالت در مبادله و ثبات در ارزش حاصل شود. این نشست، پیوندی میان آیات اقتصادی قرآن و نظریه عدالت در پول بود؛ نقطه آغاز گفتوگوی دوباره میان ایمان و اقتصاد برای آینده پول ملی.
